Διδάσκοντας στα παιδιά τη γενναιοδωρία και την καλοσύνη

Βοηθητικός;Γενναιόδωρος; Φροντιστικός; Οι ψυχολόγοι αποκαλούν αυτές τις συμπεριφορές «φιλοκοινωνικές» και εκτιμώνται σε κοινωνίες σε όλο τον κόσμο. Η φιλοκοινωνική συμπεριφορά αυτή είναι το θεμέλιο της ηθικής. Είναι η κόλλα που κρατά τις κοινότητες ισχυρές.
Και η φιλοκοινωνική συμπεριφορά είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία ενός ατόμου. Το να κάνουμε φίλους, να συμμετέχουμε σε έργα συνεργασίας, να χτίζουμε εμπιστοσύνη και καλή θέληση όλα αυτά εξαρτώνται από την ικανότητά μας να συνεισφέρουμε, να βοηθήσουμε και να μοιραστούμε. Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, ότι οι κοινωνίες σε όλο τον κόσμο προσπαθούν να καλλιεργήσουν ή να διδάξουν τη βοήθεια. Ποιες όμως προσεγγίσεις είναι οι πιο αποτελεσματικές;
Τα παιδιά, ακόμα και τα μωρά, μπορούν να είναι αυθορμήτως ευγενικά και βοηθητικά. Υποκινούνται από μια αίσθηση ενσυναίσθησης και από τα καλά συναισθήματα που προκύπτουν από φιλοκοινωνικές πράξεις. Μπορούμε να προσπαθήσουμε να τονώσουμε αυτές τις φυσικές κλίσεις, αλλά με προσοχή, καθώς η πίεση στα παιδιά μπορεί να γυρίσει μπούμερανγκ.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν εξετάζοντας αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία και, στη συνέχεια, ας ρίξουμε μια ματιά στα θετικά βήματα που μπορούμε να κάνουμε για να καλλιεργήσουμε στα παιδιά την προθυμία για παροχή βοήθειας.
Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι τα μωρά δεν βιώνουν ενσυναίσθηση, αλλά αυτό είναι λάθος, καθώς τα μωρά ανταποκρίνονται στις συναισθηματικές μας καταστάσεις. Αν είμαστε αγχωμένοι, αγχώνονται και αυτά. Αν βλέπουν ότι είμαστε λυπημένοι ή απογοητευμένοι, τα πρόσωπά τους δείχνουν μια συμπαθητική ανησυχία. Αν γίνουν μάρτυρες πράξεων εκφοβισμού, δείχνουν προτίμηση στα θύματα, αλλά και στα άτομα που έρχονται να βοηθήσουν τα θύματα. Οπότε, ναι, τα μωρά δείχνουν σημάδια ενσυναίσθησης, ακόμη και πριν προλάβουν να περπατήσουν ή να μιλήσουν. Και μόλις τα μωρά αρχίσουν να περπατούν, μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις κινητικές τους δεξιότητες για να βοηθήσουν. Πράγματι, τα μωρά μπορούν να αναγνωρίσουν τις εκνευρισμένες προθέσεις άλλων ανθρώπων και να ανταποκριθούν με ένα χέρι βοηθείας.
Πώς μπορούμε να είμαστε σίγουροι; 
Στο Ινστιτούτο Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Max Planck, ο Felix Warneken και ο Michael Tomasello δοκίμασαν μωρά 14 μηνών παρουσιάζοντάς τους έναν άγνωστο που αντιμετώπιζε δυσκολίες. Ο άνδρας προσπαθούσε να σηκώσει ένα αντικείμενο που δεν μπορούσε να φτάσει. Χωρίς καν να ρωτηθούν, τα μωρά τον βοήθησαν να το ανακτήσει και αυτά τα παιδιά ήταν γρήγορα: Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα μωρά ανταποκρίθηκαν μέσα σε 7 δευτερόλεπτα, προτού ο άνδρας έρθει σε επαφή με τα μάτια ή ονομάσει το αντικείμενο που ήθελε (Warneken και Tomasello 2007).
Πειράματα σε μωρά 18 μηνών έδωσαν παρόμοια αποτελέσματα (Warneken et al 2007). Τα μωρά βοήθησαν μια γυναίκα να ανακτήσει ένα απρόσιτο αντικείμενο (έναν μαρκαδόρο), παρόλο που έπρεπε πρώτα να περάσουν πολλά εμπόδια. Μέχρι την προσχολική ηλικία, τα παιδιά γίνονται ικανά για ακόμη πιο εξελιγμένες μορφές βοήθειας, όπως να βοηθήσουν έναν ξένο να τραβήξει την προσοχή ενός άλλου ατόμου (Beier et al 2013) και να δίνουν στους ανθρώπους αυτό που πραγματικά χρειάζονται, αντί για αυτό που ζητούν (Martin και Olsen 2013· Hepach et al 2019).
Πειραματικά τεκμήρια: Τα παιδιά είναι λιγότερο πιθανό να μοιραστούν κάτι αν, στο παρελθόν, οι ενήλικες τα είχαν πιέσει.
Πριν κάποια χρόνια, η Nadia Chernyak και ο Tamar Kushnir (2013) αναρωτήθηκαν τι θα συνέβαινε αν τα παιδιά ήταν αναγκασμένα να δώσουν ένα βραβείο. Θα ενθάρρυνε η εμπειρία αυτή μελλοντική γενναιοδωρία ή να την περιόριζε; Σε πειράματα σε 72 νεαρά παιδιά, ηλικίας 3 έως 5 ετών, οι ερευνητές έδωσαν σε κάθε παιδί ένα αυτοκόλλητο και μετά παρουσίασαν έναν λυπημένο χαρακτήρα (μια μαριονέτα) που χρειαζόταν να ευθυμήσει. Σε κάποια παιδιά τους είπαν να δώσουν το αυτοκόλλητό τους στην μαριονέτα, σε άλλα παιδιά έδωσαν μια επιλογή. Στα τελευταία είχαν δώσει 3 αυτοκόλλητα και τους έδωσαν την ευκαιρία να βοηθήσουν έναν ακόμα λυπημένο χαρακτήρα. Τα παιδιά και στις δυο ομάδες έδωσαν τουλάχιστον ένα αυτοκόλλητο. Αλλά κάποια έδωσαν δυο ή τρία και αυτά ήταν κυρίως τα παιδιά στα οποία δόθηκε η ελευθερία επιλογής. Τα παιδιά που προηγουμένως είχαν αναγκαστεί να δώσουν το αυτοκόλλητο ήταν κατά 50% λιγότερο πιθανό να δώσουν τα περισσότερα από τα αυτοκόλλητά τους. 
Γιατί το επιβεβλημένο μοίρασμα κάνει τα παιδιά λιγότερο πιθανό να μοιραστούν κάτι αυθόρμητα; Μια πιθανή θεωρία είναι ότι αυτό διακόπτει τη διαδικασία μάθησης. Όταν οι ερευνητές αντιπαρέθεσαν το αυθόρμητο μοίρασμα με το αναγκαστικό μοίρασμα, παρατήρησαν κάτι. Τα παιδιά δεν βίωναν την ίδια φυσική ανάταση όταν αναγκάζονταν να μοιραστούν (Wu et al 2017). Συνεπώς, το αναγκαστικό μοίρασμα εμποδίζει τα παιδιά να μάθουν να συσχετίζουν το μοίρασμα με θετικά συναισθήματα.
Πειραματικά τεκμήρια: το να δίνουμε στα παιδιά επιβραβεύσεις ή παιχνίδια δεν είναι πάντα καλή ιδέα.
Ελεγχόμενες μελέτες έχουν δοκιμάσει την υπόθεση αυτή. ΓΙα παράδειγμα, ο Felix Warneken και ο Michael Tomasello (2008) χώρισαν νήπια 20 μηνών σε μια από τις ακόλουθες ομάδες: (1)Μια ομάδα είχε εκπαιδευτεί να περιμένει μια υλική επιβράβευση για την παροχή βοήθειας. (2)Μια άλλη ομάδα είχε εκπαιδευτεί να περιμένει λεκτικό έπαινο. (3) Μια τρίτη ομάδα δεν δεχόταν καμία επιβράβευση. Στη συνέχεια, στα νήπια δόθηκε η ευκαιρία να βοηθήσουν έναν ξένο ενήλικα. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Σε συγκριση με τα παιδιά στη δεύτερη και τρίτη ομάδα, τα παιδιά της πρώτης ομάδας ήταν λιγότερο πιθανό να βοηθήσουν.
Ένα δεύτερο πείραμα με κάπως μεγαλύτερα παιδιά (3 ετών) βρήκε τα ίδια αποτέλεσμα. Τα μικρά παιδιά μοιράζονταν λιγότερα, αφού είχαν βιώσει τη λήψη δωροδοκίας (Ulber et al, 2016). 
Και υπάρχουν τεκμήρια και για παιδιά σχολικής ηλικίας επίσης. Σε ένα πείραμα που διεξήχθη από τον Richard Fabes και τους συνεργάτες του, σε παιδιά σχολικής ηλικίας (Β έως Ε Δημοτικού) δόθηκε η ευκαιρία να ταξινομήσουν στοίβες χρωματιστού χαρτιού (Faber et al 1989). Σε όλα τα παιδιά είχαν πει ότι η εργασία αυτή θα οφελούσε παιδιά που νοσηλεύονταν. Επιπλέον, σε κάποια παιδιά είχαν επιπλέον πει ότι θα τους έδιναν ένα μικρό παιχνίδι σε αντάλλαγμα της βοήθειάς τους. Μετά την αρχική ευκαιρία να βοηθήσουν, στα παιδιά δόθηκε μια δεύτερη ευκαιρία να δουλέψουν περισσότερο στην ίδια εργασία. Αυτή τη φορά δεν υπήρχε αναφορά στα νοσηλευόμενα παιδιά ή στην υλική επιβράβευση. Στα παιδιά απλώς δόθηκε η ευκαιρία να συνεχίσουν αυθόρμητα την "εθελοντική εργασία". Τι συνέβη; Τα παιδιά στα οποία είχαν δώσει παιχνίδι ως επιβράβευση που βοήθησαν ήταν λιγότερο πιθανό να βοηθήσουν στη δεύτερη ευκαιρία. Πέρασαν λιγότερο χρόνο ταξινομώντας το χαρτί και έκαναν λιγότερη δουλειά.
Επιπλέον, τα αποτελέσματα συνδέονταν με τη συμπεριφορά των γονέων. Το κίνητρο ήταν περισσότερο υποτιμημένο σε παιδιά των οποίων οι γονείς τακτικά χρησιμοποιούσαν απτές επιβραβεύσεις στο σπίτι (Fabes et al 1989).
Πειραματικά τεκμήρια: το χρήμα και οι κουβέντες για το χρήμα μειώνει την παρόρμηση να βοηθήσουμε, να είμαστε γενναιόδωροι.
Μια ομάδα Πολωνών και Αμερικανών ερευνητών εξηγούν ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι να ικανοποιούμε τις ανάγκες μας. Ένας είναι να συσχετιζόμαστε με τους άλλους σαν να είμαστε σε αγορά, να αγοράζουμε και να πουλάμε τις υπηρεσίες μας. Ένας άλλος είναι να συσχετιζόμαστε με τους άλλους με μια αίσθηση κοινότητας, φιλίας ή τρυφερότητας. Δεν βοηθάμε επειδή περιμένουμε ανταμοιβή. Βοηθάμε επειδή νοιαζόμαστε.
Τι συμβαίνει όταν η προσοχή μας στρέφεται στον τρόπο της αγοράς; Τα αποτελέσματα δεν είναι καλά ή φιλοκοινωνικά. Όταν οι ερευνητές προετοίμαζαν τα παιδιά να σκέφτονται τα χρήματα (έχοντας τους δώσει να κρατάνε κέρματα), τα παιδιά έδειξαν λιγότερη προθυμία να βοηθήσουν αμέσως μετά (Gasiorowska et al 2019).
Πώς μπορούμε να ενθαρρύνουμε την φιλοκοινωνική συμπεριφορά;
Η έρευνα προτείνει τα ακόλουθα:
1. Καλλιεργήστε την ενσυναίσθηση και τη συναισθηματική νοημοσύνη. Η προθυμία των παιδιών να βοηθήσουν σχετίζεται με πολλούς από τους παράγοντες που προβλέπουν την ενσυναίσθηση και την ενσυναισθηματική ανησυχία (Eisenberg et al 2006) και αυτό βγάζει νόημα, καθώς η ενσυναίσθηση μας κάνει καλύτερους στο να βοηθάμε. Μας βοηθά να κατανοήσουμε τι χρειάζονται οι άλλοι άνθρωποι.
2. Γιορτάστε τις αυθόρμητες πράξεις βοήθειας και καλοσύνης, αλλά δώστε προσοχή τις κατευθυντήριες γραμμές για τον αποτελεσματικό έπαινο. Ο έπαινος μπορεί να αποτελέσει κίνητρο, ειδικά για τα νεότερα παιδιά. Στα παραπάνω πειράματα, ο έπαινος δεν είχε αρνητικό αντίκτυπο στην φυσική, αβίαστη τάση του παιδιού να μοιραστεί. Οι μητέρες που επαινούν τις καλές πράξεις των νηπίων τους ήταν πιο πιθανό να έχουν γενναιόδωρα παιδιά που προθυμοποιούνται να βοηθήσουν (Garner 2006, Hastings et al 2007). Ο έπαινος μπορεί να δίνει κίνητρο και σε μεγαλύτερα παιδιά. Αλλά πρέπει να είμαστε προσεκτικοί, επειδή τα μεγαλύτερα παιδιά γνωρίζουν καλύτερα την κοινωνία και είναι ικανά να αναλύουν τα κίνητρά μας. Μπορεί να νιώσουν ότι τα χειριζόμαστε και αυτό μπορεί να μας γυρίσει μπούμερανγκ.
3. Κάντε τα παιδιά να νιώσουν ασφαλή στη ζωή τους και στις σχέσεις τους. Η έρευνα το επιβεβαιώνει: τα παιδιά είναι λιγότερο πιθανό να βοηθήσουν και λιγότερο πιθανό να μοιραστούν, όταν νιώθουν ότι απειλούνται. Για παράδειγμα, μια έρευνα σε παιδιά προσχολικής ηλικίας βρήκε ότι τα παιδιά ήταν λιγότερο πιθανό να μοιραστούν ένα βραβείο, αν ήταν ανασφαλώς συνδεδεμένα με τους γονείς τους (Paulus et al 2016). Μια άλλη έρευνα βρήκε ότι τα παιδιά που είχαν ασφαλείς δεσμούς βοηθούσαν πιο συχνά, μοιράζονταν και παρηγορούσαν τους άλλους (Beier et al 2019). Και όταν οι ερευνητές μελέτησαν τις αντιδράσεις των παιδιών μετά από μια φυσική καταστροφή (έναν σεισμό), βρήκαν ότι τα μικρότερα παιδιά έτειναν να είναι λιγότερο γενναιόδωρα (Li et al 2013). Συγκεκριμένα, τα παιδιά κάτω των 6 ετών φαίνονταν να έμπαιναν σε μηχανισμό αυτοπροστασίας. Σε πειράματα, τα παιδιά ήταν λιγότερο πιθανό να μοιραστούν βραβεία με έναν ξένο. Οι επιπτώσεις διήρκησαν εώς ένα χρόνο μετά την καταστροφή. Οπότε τα παιδιά ήταν πιο πιθανό να συμπεριφέρονται φιλοκοινωνικά, αν νιώθουν ασφαλή. Βοηθήστε τα παιδιά να αναπτύξουν αυτά τα συναισθήματα, φερόμενοι ως ευαίσθητοι, υπεύθυνοι γονείς, στηρίζοντας τα παιδιά σας όταν βιώνουν δύσκολα συναισθήματα.
4. Βοηθήστε τα παιδιά να εξασκήσουν τη φιλοκοινωνική συμπεριφορά με δραστηριότητες. Μελέτες έχουν δείξει ότι τα συνεργατικά παιχνίδια και οι δραστηριότητες βοηθούν τα παιδιά να αναπτύξουν δεξιότητες επικοινωνίας που είναι σημαντικά στο να γίνουν αποτελεσματικοί βοηθοί.

Πηγή: