Πρόληψη και Διαχείριση Επιθετικότητας στο Σχολείο

Αγγελική Παναγιωτοπούλου, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια

Τι είναι η επιθετικότητα στα παιδιά;

Η επιθετικότητα είναι μία συμπεριφορά που ενυπάρχει στο ρεπερτόριο του ανθρώπου. Έχει πολλές μορφές και έχει ορισθεί με πολλούς τρόπους από τους θεωρητικούς. Ψυχαναλυτικά, η επιθετικότητα είναι ένα ένστικτο το οποίο ο άνθρωπος ενίοτε εκτονώνει με επιθετικές συμπεριφορές ενώ άλλες φορές το περιορίζει και το μετουσιώνει σε άλλου είδους συμπεριφορές. Από τη μαθησιακή σχολή η επιθετικότητα θεωρείται μία κοινωνική συμπεριφορά, αποτέλεσμα μάθησης. Ορίζεται ως οποιαδήποτε συμπεριφορά στοχεύει να θίξει, να πληγώσει ή να προκαλέσει βλάβη στο άλλο άτομο, δηλαδή, ορίζεται με κριτήριο την πρόθεση του δράστη. Μπορεί να οριστεί και με κριτήριο τις επιπτώσεις στο θύμα. Και οι δύο ορισμοί είναι υποκειμενικοί, καθώς η επιθετικότητα μπορεί να ορισθεί με τα κριτήρια του παρατηρητή του συμβάντος.

Μία κατηγοριοποίηση των επιθετικών συμπεριφορών είναι:

  1. θυματοποίηση/εκφοβισμός: για την υποταγή του ενός παιδιού στο άλλο. Αυτό είναι το γνωστό φαινόμενο bullying το οποίο βρίσκεται στο επίκεντρο των επιστημόνων ψυχικής υγείας τα τελευταία χρόνια. Ο εκφοβισμός είναι οποιαδήποτε πράξη συναισθηματικής ή σωματικής κακοποίησης που έχει στόχο την πρόκληση πόνου και την υποταγή του θύματος στον άλλον. Μπορεί να είναι υποβάθμιση του άλλου, εξευτελισμός, αποκλεισμός από ομαδικές δραστηριότητες, κοροϊδία. Η θυματοποίηση αναφέρεται συγκεκριμένα σε αυτά τα περιστατικά καθώς τα παιδιά στόχος είναι συνήθως τα ίδια θύματα επαναλαμβανόμενων συμβάντων καθώς δεν μπορούν να προστατέψουν τον εαυτό τους.  Η θυματοποίηση μπορεί να είναι άμεση.
  2. Συντελεστική επιθετικότητα: για την επίτευξη ενός στόχου, δηλαδή την απόκτηση ενός αντικειμένου
Μία άλλη κατηγοριοποίηση με κριτήρια το βαθμό παρεμπόδισης του εκπαιδευτικού έργου είναι:
  1. συμπεριφορές που αποσπούν το μαθητή από το μάθημα
  2. συμπεριφορές που εμποδίζουν την ομαλή λειτουργία της τάξης
  3. συμπεριφορές που διαταράσσουν τις διαπροσωπικές σχέσεις των συμμαθητών
  4. συμπεριφορές που παραβιάζουν το σχολικό ήθος
  5. ομαδική απειθαρχία

Πως διαχωρίζεται το φυσιολογικό από το παθολογικό;

Οι μικροαταξίες είναι ένα σύνηθες φαινόμενο στις σχολικές τάξεις και διαπράτονται από τα περισσότερα παιδιά ανεξαρτήτου καλής σχολικής προσαρμογής, ψυχοκοινωνικής προσαρμογής. Όμως παθολογικό θεωρείται όταν αυτές οι συμπεριφορές είναι σοβαρές παραβιάσεις των κανόνων, που αποτελούν εμπόδιο στη λειτουργία της τάξης και που δεν μπορούν να περιοριστούν με τους συνήθεις χειρισμούς αλλά επιμένουν και γίνονται απειλητικές προς την περιουσία των άλλων ή την σωματική τους υγεία.

Σε αυτές τις συμπεριφορές θα συναντήσουμε παιδιά στα οποία υποβόσκει κάποια ψυχοπαθολογία όπως
  • ΔΕΠΥ
  • διαταραχές διαγωγής
  • Eναντιωματική προκλητική διαταραχή
  • Συναισθηματικές διαταραχές και εσωστρέφεια
  • ʼγχος
Οι ίδιες συμπεριφορές όμως μπορεί να φωτίζουν και τα περιβαλλοντικά προβλήματα του παιδιού όπως ένα στερημένο, διαταραγμένο και χαώδες οικογενειακό ή ευρύτερο περιβάλλον. Τα παιδιά που είναι επιθετικά συνήθως έχουν πιο τιμωρητικούς γονείς ώστε οι ίδιοι να αποτελούν πρότυπα προς μίμηση.
Προβληματικό και μη ευέλικτο σχολικό περιβάλλον.
Έχει βρεθεί ότι τα επιθετικά παιδιά έχουν κατά βάση ανεπαρκείς κοινωνικές δεξιότητες με αποτέλεσμα να ερμηνεύουν οποιαδήποτε ουδέτερη κατάσταση ως απειλητικά και συνεπώς να απαντούν με αντίστοιχο τρόπο. ʼλλες φορές μπορεί να υπάρχει υπερεκλεκτική προσοχή προς τα απειλητικά ερεθίσματα. Για αυτά τα παιδιά το σχολείο είναι ένα πλαίσιο που πρέπει να επιβληθεί η κυριαρχία.

Σχολικό Περιβάλλον και Προληπτικές Μέθοδοι

Έχει αρχίσει να εγκαταλείπεται το εξατομικευμένο μοντέλο συμμόρφωσης του συγκεκριμένου μαθητή που παρουσιάζει επιθετικές συμπεριφορές. Αυτό δεν θεωρείται ιδιαίτερα αποτελεσματικό καθώς οι τιμωρητικές μέθοδοι βιώνονται με διαφορετικό τρόπο από κάθε παιδί και σε πολλές περιπτώσεις τελικά λειτουργούν ενισχυτικά. Πολλά παιδιά επιδιώκουν την προσοχή των συνομηλίκων και των ενηλίκων με αυτό τον τρόπο, ή επιδιώκουν την απόσπαση από το μάθημα ή προσπαθούν να επιβεβαιώσουν την εικόνα που έχουν για τον εαυτό τους ή τον εκπαιδευτικό. Η τιμωρία θα πρέπει να είναι η έσχατη λύση, καθώς βλάπτει τη σχέση του εκπαδευτικού με τον μαθητή.

Το ενδιαφέρον πλέον εστιάζεται στις προληπτικές μεθόδους και εφαρμογές σε όλους τους μαθητές. Δηλαδή, στην πρωτογενή πρόληψη η οποία έχει στόχο να ενισχύσει τις επιθυμητές συμπεριφορές και να μειώσει τις ανεπιθύμητες ή να αντικαταστήσει τις αρνητικές συμπεριφορές με θετικές, ώστε να βελτιωθεί το σχολικό κλίμα. Αυτές οι παρεμβάσεις μπορεί να εφαρμόζονται σε όλα τα παιδιά ή σε μικρές ομάδες παιδιών που ανήκουν σε ομάδες κινδύνου (θύματα, χαμηλό βιωτικό επίπεδο).

  • Το σχολικό περιβάλλον θα πρέπει να λειτουργεί όσο το δυνατόν λιγότερο ανταγωνιστικά. Δημιουργείστε θετικό και συνεργατικό κλίμα, προωθήστε τη συζήτηση και την ομαδική εργασία.
  • Η διεύθυνση της τάξης καλό είναι να διέπεται από δημοκρατικά μοντέλα και να μην υπάρχει εναλλαγή ανάμεσα σε αυταρχικές και διαλλακτικές μεθόδους. Η συνέπεια από την πλευρά του εκπαιδευτικού είναι σημαντική.
  •  Η καλύτερη πρόληψη είναι να τεθούν εξ' αρχής αδιαπραγμάτευτοι κανόνες, τόσο σε επίπεδο σχολείου όσο και σε επίπεδο τάξης. Ένας καλός τρόπος είναι να φτιάξουμε σε ένα πίνακα μαζί με τα παιδιά τους κανόνες της τάξης, ρωτώντας τα παιδιά και καταγράφοντάς τους.
    • Κάθε μέρα φέρνουμε όλο το υλικό που χρειαζόμαστε (π.χ. βιβλία, τετράδια, στυλό, μολύβι, σβηστήρι).
    •  Μπαίνουμε στην τάξη μόλις κτυπήσει το κουδούνι.
    •  Σεβόμαστε και είμαστε ευγενικοί.
    •  Ακούμε με προσοχή κάποιον που μιλάει. Αυτό ισχύει είτε όταν μιλάει ο εκπαιδευτικός είτε όταν μιλάει κάποιος μαθητής.
    • Σεβόμαστε την περιουσία των άλλων. Αυτό ισχύει τόσο για τη σχολική περιουσία όσο και για την περιουσία των άλλων ατόμων.
    •  Πειθαρχούμε σε όλους τους κανόνες του σχολείου και όχι μόνο της τάξης.
  • Μεγιστοποιήστε το χρόνο που εμπλέκονται τα παιδιά σε δραστηριότητες δομημένες όχι απαραίτητα μαθησιακές.
  • Προλάβετε τις μικρές συγκρούσεις πριν εξελιχθούν σε μεγάλες.
  • Εκπαιδεύστε τα παιδιά στα συναισθήματα.
  • Δουλέψτε τις κοινωνικές καταστάσεις αναλυτικά:
    • Επεξεργασία μίας κοινωνικής κατάστασης
    • Ερμηνεία μίας κοινωνικής κατάστασης
    • Έρευνα και εντοπισμός κατάλληλων αντιδράσεων
    • Αξιολόγηση της καλύτερης αντίδρασης
    • Εκτέλεση της καλύτερης αντίδρασης
  • Εξασφαλίστε σε κάθε παιδί τον προσωπικό του χώρο
Φροντίστε να είστε σταθεροί στην τήρηση των κανόνων και στη στάση σας απέναντι στα παιδιά.